Dzisiejszy wpis koncentruje na bardzo popularnej i codziennie wykorzystywanej w społeczeństwie umowie darowizny. Jestem pewien, że każdemu zdarzyło się w życiu choć raz kogoś „obdarować” – często wręczamy (darujemy, przekazujemy, sprawujemy, prezentujemy, obsypujemy itd.) prezenty mniejsze albo większe z różnych powodów czy w różnych życiowych okolicznościach. Przypomnij sobie co kieruje Tobą, gdy wręczasz prezent? Zgaduję, że nieraz jest to chęć podziękowania drugiej osobie za jej pomoc, obecność, wsparcie. A może obdarowujesz kogoś, chcąc go w ten sposób docenić, uszczęśliwić, nobilitować czy sprawić, aby szczególna dla obdarowanego chwila była jeszcze bardziej pamiętna i unikalna? Przykłady motywacji uzasadniającej obdarowywanie drugiej osoby mogę mnożyć w nieskończoność.

Czytając Przewodnik Prawny, zapewne zauważyłeś, że kładę szczególny nacisk na zwrócenie uwagi, że każde społeczne zachowania znajdują swoje uzasadnienie w obowiązujących normach prawnych, przez co stawiam pytanie czy kiedykolwiek zastanowiłeś się nad tym, że gdy wręczasz drugiej osobie prezent, która ten prezent przyjmuje, to zgodnie z art. 888 § 1 Kodeksu cywilnego (dalej „KC”) następuje zdarzenie prawne zawarcia umowy darowizny? Czy wiesz co musi zostać spełnione do zawarcia ważnej umowy darowizny? Czy wiesz, że żądanie zwrotu prezentu po zawarciu umowy darowizny jest możliwe wyłącznie w kilku wyjątkowych sytuacjach, wynikających z uprzedniego złożenia oświadczenia o odwołaniu darowizny?

Zgodnie z art. 888 § 1 KC „Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku” a zgodnie z art. 155 § 1 KC „Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania nieruchomości lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły”.

Powyższe dwa przepisy wyjaśniają istotę zawieranej umowy darowizny. Darczyńca czyli osoba chcąca drugą osobę obdarować, zobowiązuje się względem drugiej osoby (czyli obdarowanego) do świadczenia na jej rzecz (przy czym jeżeli świadczenie dotyczy rzeczy, przy zawarciu umowy darowizny przechodzi prawo własności z darczyńcy na drugą osobę), a to wszystko darczyńca wykonuje ze swojego majątku nieodpłatnie. Obdarowany jedyne co robi przy zawarciu umowy darowizny, to przyjmuje darowiznę, wyrażając na nią zgodę. Oddaję głos M. Safjanowi który wskazał [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz art. 888, Warszawa 2021 s. 915, że „Celem darowizny jest dokonanie nieodpłatnego przysporzenia na rzecz obdarowanego kosztem majątku darczyńcy. Może ona polegać zarówno na przesunięciach do majątku obdarowanego określonych przedmiotów majątkowych, jak i na innych postaciach dyspozycji majątkowych darczyńcy prowadzących do zmniejszenia jego majątku, a po stronie obdarowanego – do zwiększenia aktywów lub zmniejszenia pasywów. Darowiznę może stanowić nieodpłatne przeniesienie własności, wierzytelności lub innego prawa zbywalnego, ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, zmiana jego treści lub pierwszeństwa na rzecz obdarowanego, zrzeczenie się rzeczowego prawa ograniczonego przysługującego na rzeczy lub prawie obdarowanego, zwolnienie obdarowanego z długu”.

Uwzględniając wszystkie powyższe wskazówki, zauważ, że dzięki umowie darowizny obdarowany uzyskuje nieodpłatnie korzyść, nie musząc niczego świadczyć darczyńcy, prócz okazania wdzięczności, wynikającej ze szczególnego stosunku moralnego łączącego darczyńcę z obdarowanym.

Aby umowa darowizny została zawarta i wywołała skutek nieodpłatnego przysporzenia obdarowanego (zmniejszenia długów albo zwiększenia majątku obdarowanego), umowa musi zawierać kilka konkretnych elementów.

Przede wszystkim – przedmiot umowy darowizny czyli świadczenie musi być istniejący i określony. Nie stanowi darowizny bezpłatne zrzeczenie się prawa, którego jeszcze darczyńca nie nabył (art. 889 pkt 2 KC). Gdy zwalniasz z długu swojego dłużnika – dług musi istnieć, bo nie możesz odpuścić mu długu nieistniejącego. Tak samo gdy podarowujesz komuś własność rzeczy ruchomej, nieruchomości czy przelewasz wierzytelność – własność rzeczy musi Ci przysługiwać i musi rzecz/wierzytelność istnieć, bo nie możesz podarować czegoś nieistniejącego ani czegoś co Ci nie przysługuje.

Po drugie – zgodnie z art. 890 § 1 KC darczyńca powinien złożyć oświadczenie w formie aktu notarialnego u notariusza, gdyż z jednym wyjątkiem, umowa darowizny bez formy aktu notarialnego będzie nieważna. Jednakże gdy umowa darowizny zawarta bez formy aktu notarialnego została już wykonana, a obdarowany przyjął świadczenie, umowa uznawana jest za prawnie ważną i skuteczną.

W tym miejscu wskazuję Ci, że szczególnie musisz uważać na zawierane w zwykłej formie pisemnej umowy darowizn nieruchomości. O ile zgodnie z powyższym art. 890 § 1 KC, umowy darowizn wykonanych, mimo niezachowania formy aktu notarialnego, stają się ważne, o tyle nie dotyczy to umów darowizn nieruchomości. Zgodnie z art. 890 § 2 KC „Przepisy powyższe nie uchybiają przepisom, które ze względu na przedmiot darowizny wymagają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron”, co oznacza, że zgodnie z art. 158 KC „Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.[…]”. Oznacza to, że umowa darowizny nieruchomości dokonana bez zachowania formy aktu notarialnego będzie bezwzględnie nieważna, a prawo własności nie przejdzie z darczyńcy na obdarowanego, o czym zawsze należy pamiętać.

Niestety, często w życiu tak bywa w kontekście dokonywanych darowizn, że w wyniku różnych okoliczności – tak kłótni darczyńcy z obdarowanym, niestosownej reakcji obdarowanego na prezentowaną mu przez darczyńcę rzecz, jak i później braku okazywania darczyńcy przez obdarowywanego wdzięczności i szacunku, darczyńcy usiłują odzyskać od obdarowanego dokonaną darowiznę, a obdarowani z kolei nie spieszą się do jej zwrotu. Nieraz osobiście słyszałem takie twierdzenie, „kto daje i zabiera ten się w piekle poniewiera” : ) Taka jest otaczająca Nas rzeczywistość i stosunki międzyludzkie, jednakże gdy darczyńca dochodzi do ściany, nie mogąc odzyskać przedmiotu swojej darowizny, poszukuje rozwiązań prawnych i tu pojawia się pytanie, jakie możliwości odzyskania przedmiotu darowizny umożliwia prawo?

Po pierwsze – musisz zrozumieć, że będąc darczyńcą, jeżeli w wykonaniu zawartej umowy darowizny przekazałeś obdarowanemu świadczenie, to z chwilą spełnienia świadczenia umowa darowizny wygasła. Nie możesz się w taki sposób uchylić od swoich oświadczeń woli, żądając zwrotu tak zwanego bezpodstawnego wzbogacenia, bo obdarowany wzbogacił się na podstawie umowy darowizny, czyli miał ważną podstawę wzbogacenia.

Po drugie – jedynym wyjściem z tej sytuacji i prawną możliwością odzyskania przez darczyńcę darowanego świadczenia, jest skorzystanie z prawa odwołania darowizny, o którym mowa w art. 896 KC oraz 898 § 1 i 2 KC.

Zgodnie z art. 896 KC „Darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych”.

Powyższe umożliwia darczyńcy złożenie obdarowanemu oświadczenia o odwołaniu darowizny ale jeszcze niewykonanej, czyli umowa darowizny jeszcze nie wygasła, bo darczyńca ma dopiero ją wykonać – przekazać świadczenie obdarowanemu. We wszelkich przypadkach, w których umowa darowizny została wykonana i wskutek tego wygasła, jej odwołanie jest możliwe wyłącznie przez złożenie oświadczenia o odwołaniu darowizny z powodu rażącej niewdzięczności.

Zgodnie z art. 898 § 1 KC „Darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności”. Jednakże, zgodnie z art. 899 § 3 KC „Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego”.

W jaki sposób się odwołuje darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego? Wystarczy, że darczyńca w ciągu roku od dnia dowiedzenia się o niewdzięczności obdarowanego złoży mu na piśmie oświadczenie o odwołaniu darowizny z powodu rażącej niewdzięczności, szczegółowo opisując na czym polegała rażąca niewdzięczność, wzywając jednocześnie do zwrotu przedmiotu darowizny w całości w nieprzekraczalnym wyznaczonym przez siebie terminie. Jeżeli obdarowany nie zareaguje na powyższe oświadczenie i wezwanie, darczyńca jedyne co powinien następnie zrobić, to wystąpić z powództwem do sądu powszechnego.

Zastanawiasz się zapewne, co w rzeczywistości oznacza prawne pojęcie „rażąca niewdzięczność” uzasadniające odwołanie darowizny oraz w jakich sytuacjach sądy uznają, że doszło do rażącej niewdzięczności?

Ponownie odwołuję się do poglądów M. Safjana, który precyzyjnie wskazał [w:] K. Pietrzykowski, KC… s. 932 że „Nieodpłatne świadczenie darczyńcy, stanowiące jednostronny akt szczodrobliwości, nakłada na obdarowanego etyczny obowiązek wdzięczności”. Podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 października 2005 r., sygn. akt: I CK 112/05 wskazał że „Jako przesłankę uprawnienia darczyńcy do odwołania darowizny ustawodawca w art. 898 k.c. statuuje rażącą niewdzięczność. Posługuje się więc typowym zwrotem niedookreślonym, pozostawiając sądowi ustalenie, czy konkretne zachowania mieszczą się w pojęciu rażącej niewdzięczności i odsyłając w tym zakresie przede wszystkim do układu norm moralnych. […] Dobre obyczaje w konkretnym środowisku i zwyczajowe relacje między obdarowanym a darczyńcą mogą stanowić jedno z pomocnych w ocenie zachowania obdarowanego kryteriów.

Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z dnia 29 stycznia 2013 r., sygn. akt: I ACa 697/12 wskazał, że „Pojęcie rażącej niewdzięczności generalnie odnosi się do takiego zachowania obdarowanego, które było skierowane przeciwko darczyńcy świadomie i w nieprzyjaznym zamiarze”.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 września 1997 r., sygn. akt: III CKN 170/97 wskazał, że „W świetle art. 898 par. 1 k.c. nie można abstrahować od przyczyn konfliktu między stronami. Pojęcie ‘niewdzięczności’ wymaga analizy motywów określonych zachowań obdarowanego, w tym zwłaszcza tego, czy zachowania jego nie są powodowane czy wręcz prowokowane – wprost lub pośrednio – przez darczyńcę”.

Dalej w wyroku z dnia 9 października 2014 r., sygn. akt: I CSK 556/13 Sąd Najwyższy wskazał, że „Darowizna wytwarza stosunek etyczny między darczyńcą a obdarowanym, wyróżniający się moralnym obowiązkiem wdzięczności. Pogwałcenie tego obowiązku przez dopuszczenie się ciężkich uchybień opatrzone jest sankcją prawną, przewidzianą w art. 898 § 1 k.c., w postaci prawa odwołania darowizny. Warunkiem tego prawa jest, aby obdarowany dopuścił się względem darczyńcy rażącej niewdzięczności. Taką kwalifikowaną postać ma dopiero takie zachowanie się obdarowanego, które w świetle istniejących reguł moralnych i prawnych świadczy nie tylko o niewdzięczności, ale o kwalifikowanym jej stopniu.[…] Zwykłe konflikty rodzinne pomiędzy darczyńcą a obdarowanym nie wyczerpują przesłanki rażącej niewdzięczności, niezbędnej do skutecznego odwołania darowizny (art. 898 § 1 k.c.)”.

Sąd Apelacyjny Poznaniu w wyroku z dnia 15 lutego 1994 r., sygn. akt: I ACr 684/93 wskazał, że „Przejawem naruszenia etycznego obowiązku wdzięczności jest pozostawienie darczyńcy bez koniecznej pomocy”.

Podobnie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 maja 1998 r., sygn. akt: II CKN 729/97 „Rażąca niewdzięczność może również znajdować wyraz w pomawianiu darczyńcy przez obdarowanego wobec osób trzecich o postępowanie, które godzi w jego dobre imię”.

Zapewne dostrzegasz, że pojęcie jest bardzo pojemne, a orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego jest bogate. Rażącą niewdzięcznością będzie zatem zawsze zachowanie przejawiające się znacznym natężeniem złej woli krzywdzenia darczyńcy przez obdarowanego. Tylko taka sytuacja uzasadnia odwołanie darowizny, a przez to odzyskanie przedmiotu darowizny przez darczyńcę.

***

Umowa darowizny jest jedną z najpopularniejszych umów wykorzystywanych w życiu codziennym. O tyle, o ile dotyczy wyłącznie drobnych i zwyczajowo dawanych prezentów w ramach dowodów wdzięczności – nie przysparza większych problemów. Jednakże, gdy przedmiotem darowizny są wartościowe nieruchomości albo rzeczy ruchome, warto abyś wiedział – zarówno będąc darczyńcą, jak i występując po stronie obdarowanego, że łączy Was przez to szczególny stosunek etyczny, wymagający okazywania sobie szacunku.

Zawsze musisz wiedzieć, że w przypadku naruszenia relacji etycznej wynikającej z umowy darowizny między darczyńcą a obdarowanym, darowizna może zostać odwołana, a sąd powszechny może orzec obowiązek jej zwrotu na rzecz darczyńcy, co narazi obdarowanego na znaczne koszty i utratę uzyskanego za darmo majątku.

***

Jeżeli nie wiesz, w jaki sposób przygotować umowę darowizny umówienia się na poradę prawną albo kupienia mojego wzoru umowy darowizny -> UMOWA DAROWIZNY albo PORADA PRAWNA, a osobiście zanalizuję Twoją sprawę i przedstawię Ci prawne możliwości działania.