Dzisiejszym wpisem chciałbym wyjaśnić Ci na czym dokładnie polega ścigane z urzędu przez prokuratora przestępstwo przywłaszczenia, określone w art. 284 § 1 polskiego Kodeksu Karnego (ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny – dalej „KK”). Wspominałem już, że KK ustanawia szereg przestępstw, które są wymierzone bezpośrednio w mienie należące do określonego człowieka (własność i inne prawa majątkowe), co oznacza, że karnie zabronionych jest wiele działań mogących naruszać prawa człowieka do rzeczy. W szczególny sposób dotyczy to prawa własności.

We wpisie o własności wskazałem szczegółowo, że będąc właścicielem, czyli uprawnionym z tytułu własności, możesz w rzeczywistości dokonywać co najmniej pięciu /5/ różnych prawnych działań ze swoją własnością – możesz nią rozporządzać, korzystać z rzeczy, pobierać pożytki, fizycznie rzecz posiadać oraz rzecz zużyć zgodnie z jej właściwościami (nawet do jej całkowitego unicestwienia). Własność jest tak istotnym prawem w polskim systemie prawnym, że jest chroniona nie tylko przez prawo cywilne, ale także przez prawo karne, które przecież określa dolegliwe kary osobiste w postaci pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności oraz finansowe w postaci grzywien i innych świadczeń kompensacyjnych. Nie ma w tym zakresie pozostawionego żadnego pola do dyskusji – musisz wiedzieć, że w sytuacji, w której narusza się jedno z powyższych pięciu uprawnień właścicielskich, można w prosty sposób popełnić przestępstwo przywłaszczenia.

Jeżeli zapoznałeś się z moim wpisem o kradzieży, to wiesz, że kradzież następuje w sytuacji zaboru cudzej rzeczy ruchomej w celu przywłaszczenia. Przestępstwo przywłaszczenia z art. 284 § 1 KK od przestępstwa kradzieży z art. 278 § 1 KK różni się przede wszystkim brakiem dokonania przez sprawcę zaboru rzeczy.

Zgodnie z art. 284 § 1 KK „Kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą lub prawo majątkowe, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”, a z kolei zgodnie z art. 119 § 1 Kodeksu wykroczeń (dalej „KW”) „Kto kradnie lub przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą, jeżeli jej wartość nie przekracza 500 złotych, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny”.

Lachowski [w:] Kodeks karny. Komentarz, wyd. III, red. V. Konarska-Wrzosek, Warszawa 2020, art. 284 wskazuje, że „Sprawca przywłaszczenia nie pozbawia władania osoby uprawnionej, lecz legalnie wchodzi w posiadanie przedmiotu. […] Znamiona czynu z art. 284 § 1 k.k. realizuje sprawca, który uzurpuje sobie wyłączny tytuł do cudzej rzeczy ruchomej lub prawa majątkowego i zachowuje się w taki sposób, jakby był jej właścicielem lub jakby to prawo jemu przysługiwało. Przykładem takich zachowań są: oddawanie przedmiotu do używania innej osobie, zamiana przedmiotów lub praw z osobą trzecią, obciążenie zastawem lub hipoteką, zbycie przedmiotu lub prawa, zrzeczenie się prawa. Przywłaszczenie jest przestępstwem tzw. jednorazowym, a nie wieloczynowym. Jest ono popełnione w momencie, gdy sprawca dokonuje takiej dyspozycji rzeczą ruchomą lub prawem majątkowym, która dowodzi, że uzurpuje sobie prawo własności do nich”.

Przykładowo, bardzo często do sytuacji przywłaszczenia własności rzeczy ruchomej lub innego prawa majątkowego (np. wierzytelności czy prawa autorskiego) dochodzi w małżeństwach, w których małżonkowie funkcjonują w oparciu o ustrój majątkowy małżeńskiej ustawowej wspólności majątkowej. Wystarczy, że małżonkowie się pokłócą, jeden z małżonków zawrze umowę sprzedaży całej rzeczy ruchomej stanowiącej majątek wspólny (na przykład wspólnego samochodu) bez wiedzy i zgody drugiego małżonka (współwłaściciela), oświadczając dodatkowo, że samochód stanowi wyłącznie jego własność, a popełni tym samym przestępstwo przywłaszczenia.

Albo w przypadku, gdy własność rzeczy została uzyskana przez nabywcę w oparciu o nieważną cywilną umowę (sprzedaży, zamiany, darowizny itd.), a na wezwanie sprzedającego do jej zwrotu kupujący nie chce rzeczy zwrócić, twierdząc, że jest właścicielem rzeczy. W tym momencie kupujący popełnia przestępstwo przywłaszczenia.

Albo na jeszcze innym przykładzie – gdy użyczysz komuś swoją rzecz ruchomą do bezpłatnego jej używania przez określony czas, a on Twoją rzecz sprzeda albo ustanowi na niej zastaw, popełni przestępstwo przywłaszczenia.

Istotą przywłaszczenia jest uzurpowanie sobie przez sprawcę prawa do cudzej rzeczy ruchomej lub prawa majątkowego w taki sposób, jakby jemu wyłącznie przysługiwało.

Zgodzisz się ze mną, że karalne przywłaszczenie polegające na podjęciu przez sprawcę takich działań lub czynności wobec cudzej własności (lub innego prawa majątkowego) jakby sprawcy ta własność (prawo majątkowe) przysługiwała, nie może się to odbyć przez przypadek, a tylko przez podjęcie rozmyślnych i ukierunkowanych w tym celu działań.

Wracając do pierwszego przykładu – małżonek wie doskonale, że w małżeństwie obowiązuje przecież ustrój małżeńskiej wspólności ustawowej i gromadzi z żoną w małżeństwie majątek wspólny (dorobek). Dokonując zatem czynności sprzedaży samochodu należącego do majątku wspólnego tak jakby tylko on był wyłącznym właścicielem, nie może powiedzieć przecież, że nie wiedział czy nie sądził, że żona ma tu coś do powiedzenia. Działanie jego było umyślne, bo miał świadomość, że własność samochodu przysługuje również żonie, a mimo to zachował się tak, jakby był wyłącznym właścicielem samochodu.

Odnośnie drugiego przykładu – w momencie, w którym sprzedawca Cię poinformował, że umowa sprzedaży/zamiany/darowizny itd. na podstawie której miałeś uzyskać własność rzeczy (prawa majątkowego) jest nieważna i wezwał Cię do rozliczenia umowy – zwrócenia mu rzeczy oraz chciał Ci zwrócić otrzymaną cenę, a Ty tego nie zrobisz, twierdząc, że jesteś właścicielem i będziesz postępować dalej jak właściciel, możesz popełniać umyślne przestępstwo przywłaszczenia. Od momentu otrzymania jego wezwania masz już świadomość, że nie jesteś właścicielem rzeczy ruchomej, a mimo to uzurpujesz sobie prawo własności.

W trzecim przykładzie umyślność w przywłaszczeniu widać bardzo klarownie. Pan/Pani biorąca rzecz ruchomą do używania może z niej wyłącznie robić użytek opisany w umowie użyczenia. Na mocy umowy użyczenia stała się uprawniona do wykonywania wyłącznie jednego uprawnienia właścicielskiego z pięciu w postaci prawa korzystania z rzeczy. Nie jest przy tym uprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą (a tym jest sprzedaż czy zastawienie rzeczy), bo rozporządzać rzeczą dalej może tylko właściciel. Postępując wbrew uprawnieniom z umowy użyczenia, Pan/Pani ewidentnie przywłaszcza sobie prawo własności, postępując jak właściciel, w rzeczywistości Nim nie będąc.

J. Lachowski [w:] Kodeks karny… wskazał w tym miejscu, że „Przestępstwo przywłaszczenia jest przestępstwem umyślnym. Charakteryzuje je zamiar bezpośredni o szczególnym zabarwieniu, którego treścią jest cel przywłaszczenia”. Trafnie również wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 lipca 2016 r., sygn. akt: V KK 7/16, wskazując, że „Czynność sprawcza przestępstw z art. 284§1 i 2 k.k. odzwierciedla cel sprawcy, który sprowadza się do nieodwracalnego pozbawienia innej osoby mienia i uczynienia z niego swojej własności”.

Ostatnią bardzo istotną kwestią dotyczącą przestępstwa przywłaszczenia jest prawne rozróżnienie, zgodnie z którym przywłaszczenie może być bądź przestępstwem bądź wykroczeniem. Przestępstwo określa omówiony powyżej art. 284 § 1 KK, z kolei wykroczenie określa art. 119 § 1 KW.

Powróćmy ponownie do treści przepisów. I tak art. 284 § 1 KK stanowi, że „Kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą lub prawo majątkowe, podlega […]”, a art. 119 § 1 KW stanowi, że „Kto […] lub przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą, jeżeli jej wartość nie przekracza 500 złotych, podlega […]”.

Dostrzegasz, że różnica w treści przepisu art. 284 § 1 KK i art. 119 § 1 KK w zakresie zachowania przywłaszczającego nie zachodzi? Oba przepisy ustanawiają identyczną normę prawną – zakazuje się przywłaszczania cudzej rzeczy ruchomej. Kryterium rozróżnienia stanowi wartość rzeczy (własności), którą art. 119 § 1 KW określa na poziomie 500 złotych – przywłaszczenie rzeczy wartej powyżej 500 złotych (501 złotych i więcej) stanowi przestępstwo, a do 500 złotych (od 1 do 500 włącznie) stanowi wykroczenie.

Dodatkowa różnica prawna rozróżnienia zachowania przywłaszczającego na przestępstwo i wykroczenie polega na dotkliwości konsekwencji. Za popełnienie przestępstwa określonego w art. 284 § 1 KK sprawca zostałby skazany na podstawie art. 284 § 1 KK, a w konsekwencji sąd karny mógłby wymierzyć takiemu sprawcy karę pozbawienia wolności w wymiarze do 3 lat, łącznie ze wszystkimi pozostałymi konsekwencjami wynikającymi ze skazania na podstawie KK, wpisem do rejestru skazanych prawomocnym wyrokiem sądu karnego i utratą statusu osoby niekaranej za przestępstwo umyślne. Za popełnienie wykroczenia z art. 119 § 1 KW w razie ukarania takiego sprawcy na tej podstawie, sąd orzekający w sprawie o wykroczenie mógłby wymierzyć sprawcy co najwyżej karę aresztu (do 30 dni), karę ograniczenia wolności albo grzywnę, a sprawca ukarany za wykroczenie nie utraciłby statusu osoby niekaranej prawomocnym wyrokiem skazującym za przestępstwo umyślne.

***

Prawo własności w polskim prawie jest szczególnie chronione, z uwagi na fakt, że stanowi fundament funkcjonowania społeczeństwa. Swoboda i pewność rozporządzania prawem własności stanowią jedną z wartości nadrzędnych w społeczeństwie, chronionych na wielu poziomach prawnych. Konstytucja RP w art. 21 ust. 1 stanowi, że „Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia”, a w art. 64 ust. 1 i 2 stanowi, że „Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych, oraz prawo dziedziczenia. Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej”.

Uszczegóławiając normy konstytucyjne, w pierwszej kolejności to prawo cywilne chroni własność i prawa majątkowe, ustanawiając roszczenia z tytułu naruszeń własności, bezpodstawnego wzbogacenia i świadczenia nienależnego oraz naruszenia dóbr osobistych. Przestępstwo przywłaszczenia ustanawiające zakaz zachowywania się jak właściciel rzeczy ruchomej albo prawa majątkowego w sytuacji, gdy wiadomo, że się tym właścicielem nie jest – stanowi dodatkową ochronę prawidłowości stosowania prawa cywilnego. Miej świadomość, że zgodnie z rzymską zasadą, rozporządzać można tylko i wyłącznie tym prawem, które mi przysługuje („Nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet”), a w przeciwnym przypadku musisz liczyć się z konsekwencjami i możliwością poniesienia prawnych konsekwencji.

***

Jeżeli nie wiesz, w jaki sposób zredagować zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa, zachęcam do umówienia się na PORADĘ PRAWNĄ, a zanalizuję Twoją sprawę karną i przedstawię Ci prawne możliwości działania.