W pierwszej części wpisu o fundamentalnej dla Twoich praw instytucji prawa cywilnego „dawności” wyjaśniłem Ci, że czas gra pierwszoplanową rolę w możliwości korzystania z Twoich praw lub dochodzenia zaspokojenia roszczeń. Powiązanie możliwości dochodzenia roszczeń, wykonania uprawnień w określonym terminie czy nabywania po określonym czasie własności rzeczy ma za zadanie stabilizację stosunków prawnych, stosunków właścicielskich lub Twojej sytuacji prawnej (a w ogólności sytuację prawną podmiotów uczestniczących w życiu gospodarczym Państwa).

W taki sam sposób, w który po upływie ustalonego czasu można się uchylić od świadczenia mającego zaspokoić roszczenie przedawnione, tak samo po upływie określonego czasu posiadania samoistnego rzeczy następuje z mocy prawa nabycie prawa własności rzeczy przez posiadacza samoistnego czyli jej zasiedzenie albo po upływie określonego czasu wygasa uprawnienie (czyli minął termin ustawowy) albo po upływie określonego czasu nabywa się rzecz ruchomą (przez przemilczeniu).

Dzisiaj chciałbym Ci szczegółowo wyjaśnić instytucje zasiedzenia, terminu prawa cywilnego oraz przemilczenia. Wspólnym ich mianownikiem jest konieczność upływu określonego czasu, żeby nastąpiły z mocy prawa nieodwracalne skutki prawne (pozytywne albo negatywne, w zależności w jaki sposób Ciebie dotyczą).

Odwołam się do rzymskiej definicji jurysty Modestinusa, który stwierdził, że „Zasiedzenie jest to nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem” (tak. K. Kolańczyk [w:] Prawo rzymskie, LexisNexis, wyd. 5 Warszawa, 2007 s. 302). W prawie rzymskim aby doszło do zasiedzenia rzeczy, konieczne było spełnienie łącznie kilku warunków: 1) rzecz stanowiąca przedmiot własności musiała być możliwa do zasiedzenia (podatna); 2) do zasiedzenia prowadziło posiadanie samoistne; 3) posiadanie samoistne musiało trwać przez określony czas; 4) w chwili wejścia w posiadanie samoistne posiadacz musiał wykazywać dobrą wiarę (czyli obiektywnie oceniane przekonanie, że nabył rzecz nie naruszając jakichkolwiek praw osób trzecich – tak K. Kolańczyk [w:] Prawo rzymskie…, s. 305-306).

W aktualnie obowiązującym w Polsce prawie cywilnym zasiedzenie reguluje rozdział II Kodeksu cywilnego, w artykułach 172-176 Kodeksu cywilnego. I tak zgodnie z:

1. artykułem 172 § 1 KC „Posiadacz nieruchomości niebędący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat dwudziestu jako posiadacz samoistny, chyba że uzyskał posiadanie w złej wierze (zasiedzenie)”;
2. artykułem 172 § 2 KC „Po upływie lat trzydziestu posiadacz nieruchomości nabywa jej własność, choćby uzyskał posiadanie w złej wierze”;
3. artykułem 174 § 1 KC „Posiadacz rzeczy ruchomej niebędący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada rzecz nieprzerwanie od lat trzech jako posiadacz samoistny, chyba że posiada w złej wierze”.

Powyższe przepisy nie są nazbyt skomplikowane i możesz z łatwością dostrzec wręcz proste przeniesienie zasiedzenia ze starożytnego Rzymu do polskiego prawa cywilnego. W pierwszej kolejności musimy rozdzielić zasiedzenie rzeczy ruchomej od zasiedzenia nieruchomości, bo przesłanki są trochę odmienne.

Aby doszło do zasiedzenia nieruchomości w Polsce, zgodnie z powyższymi normami prawnymi, 1) nieruchomość musi nadawać się do zasiedzenia; 2) musi zaistnieć stan faktyczny nazywany „posiadaniem samoistnym”, 3) stan posiadania samoistnego nieruchomości musi trwać przez okres dwudziestu /20/ albo trzydziestu /30/ lat; 4) posiadanie samoistne musi istnieć nieprzerwanie przez ustalony czas (ciągle).

Co do możliwości zasiedzenia pewnego rodzaju nieruchomości, tak jak w starożytnym Rzymie, nazywa się to kategorią rzeczy wyłączonych z obrotu (res extra commercium). Najbardziej znanym przykładem rzeczy wyłączonych z obrotu prawnego w Polsce są drogi publiczne – zgodnie z art. 2a ust. 1 ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (tekst jednolity Dz. U. 2022 poz. 1693) „Drogi krajowe stanowią własność Skarbu Państwa” i jak to wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 czerwca 2010 r., sygn. akt: IV CSK 40/10 „Posiadanie samoistne takiej nieruchomości przez inny podmiot nie może prowadzić do nabycia jej przez zasiedzenie”.

Posiadanie jest, jak już wspominałem we wpisie dotyczącym prawa własności, jednym z atrybutów własności, stanowiącym stan faktyczny, w którym fizycznie namacalny przedmiot znajduje się fizycznie u posiadacza. Posiadanie samoistne z kolei to taki sam stan faktyczny jak opisywany, z tą różnicą, że posiadacz uważa się za właściciela i włada rzeczą jak właściciel, mimo że prawnie właścicielem nie jest. Kodeks Cywilny w artykule 336 stanowi, że „Posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny),[…]”. Posiadanie samoistne w skrócie można łatwo zdiagnozować, stwierdzając tak zwany corpus oraz animus. Corpus stanowi faktyczne władztwo nad nieruchomością, a animus jest subiektywnym przekonaniem posiadacza, że włada rzeczą jak właściciel, czyli dochodzi do złączenia czynnika obiektywnego (faktycznego władania nieruchomością) oraz subiektywnego (woli posiadacza).

Czas trwania wskazanego posiadania samoistnego jest uzależniony od zachodzącej dobrej wiary albo złej wiary posiadacza samoistnego. Pojęć nie definiuje Kodeks Cywilny, dlatego posłużę się opinią cywilistów E. Skowrońskiej-Bocian i M. Warcińskiego [w:] którzy wskazali w K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 172, Warszawa 2020, s. 598, że „Przez to pojęcie rozumie się jednak stan świadomości posiadacza o określonym stanie prawnym, usprawiedliwiony (albo nieusprawiedliwiony) okolicznościami”. Sąd Najwyższy rozwinął myśl, wskazując, że „Dobra wiara posiadacza polega na usprawiedliwionym w danych okolicznościach przekonaniu, że przysługuje mu takie prawo do władania rzeczą, jakie faktycznie wykonuje” – postanowienie z dnia 7 maja 1971 r., sygn. akt: I CR 302/71. Jeżeli zatem posiadacz samoistny nieruchomości wie, że nie jest właścicielem, własność nabędzie wskutek zasiedzenia dopiero po upływie trzydziestu /30/ lat posiadania samoistnego, a jeżeli nie wiedział, że nie jest właścicielem i obiektywnie nie mógł wiedzieć (przykładowo gdy akt notarialny sprzedaży nieruchomości okazał się nieważny), zasiedzenie nastąpi po dwudziestu /20/ latach posiadania samoistnego.

Ciągłość posiadania samoistnego oznacza, że okres dwudziestu /20/ albo trzydziestu /30/ lat posiadania samoistnego nie może zostać przerwany, posiadacz nie może w tym czasie utracić posiadania nieruchomości. Ocena ciągłości posiadania następuje zgodnie z regułami artykułów 336-351 Kodeksu Cywilnego, szczególnie znajduje zastosowanie prawne domniemanie ciągłości posiadania, a w przypadku przywrócenia posiadania po jego przerwaniu, domniemanie posiadania nieprzerwanego.

Uwzględniając powyższą analizę, zasiedzenie rzeczy ruchomej, o którym mowa w artykule 174 Kodeksu Cywilnego różni się tym, że posiadanie samoistne posiadacza ruchomości zawsze musi być posiadaniem w dobrej wierze przez cały okres trzech /3/ lat wymaganego posiadania. Oznacza to, że uzyskanie przez posiadacza samoistnego w którymkolwiek momencie biegu terminu zasiedzenia świadomości, że nie jest właścicielem rzeczy ruchomej, a jedynie posiadaczem samoistnym, powoduje przerwanie biegu posiadania i wprost niemożliwość zasiedzenia rzeczy ruchomej.

Najważniejszym, najbardziej doniosłym skutkiem, powstającym wyłącznie przez upływ czasu posiadania samoistnego w warunkach powyżej opisanych, jest nabycie przez posiadacza samoistnego własności rzeczy z mocy samego prawa, bez potrzeby dokonywania jakichkolwiek dodatkowych czynności urzędowych czy sądowych. Posiadacz z upływem ostatniego dnia dwudziestoletniego, trzydziestoletniego albo trzyletniego okresu staje się właścicielem. Potwierdzeniem powyższego jest chociażby treść postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11 października 2012 r., sygn. akt: III CSK 316/11, który wskazał, że „Orzeczenie o zasiedzeniu ma charakter deklaratoryjny, a nabycie ma charakter pierwotny. Posiadanie samoistne jako jego przesłanka ma znaczenie do chwili zasiedzenia; kto nawet utracił posiadanie nieruchomości, czy też stał się posiadaczem zależnym po upływie terminu zasiedzenia nie przestaje być właścicielem i po potwierdzeniu tego nabycia może przenieść własność na osobę trzecią. Każdy też następca prawny właściciela “z tytułu zasiedzenia” może powołać się na tego rodzaju nabycie, gdyż w innym wypadku nie mógłby wykazać swego pochodnego nabycia prawa własności, przy czym obojętnie jest, czy ten następca ma nieruchomość w posiadaniu”.

Innymi słowy – gratulacje, jesteś właścicielem i zasiedziałeś rzecz (ruchomość albo nieruchomość), ale wskazuję Ci, że warto i wręcz koniecznie trzeba wystąpić na drogę postępowania sądowego celem uzyskania potwierdzającego to orzeczenia (postanowienia) sądu powszechnego, co umożliwi Ci bezproblemowy obrót rzeczą. Sposób postępowania sądowego, opłaty sądowe oraz wymogi pism reguluje Kodeks postępowania cywilnego (KPC).

Na szczęście, instytucja terminu jest bajecznie prosta i doskonale ją znasz, spotkałeś się z nią i gwarantuję Ci, że ją rozumiesz, a ja tylko Ci ją po krótce omówię, umacniając Twoją wiedzę : ). W wielu przepisach Kodeks Cywilny zawiera takie oto sformułowanie „Uprawnienie do uchylenia się wygasa […]” To jest cały termin i istota tego rodzaju „dawności”. Są takie w prawie cywilnym sytuacje, które nie są roszczeniem ulegającym przedawnieniu albo nie jest to zasiedzenie, tylko określa się je wprost uprawnieniami, przykładowo:

1. artykuł 88 § 2 KC „Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby – z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał”;
2. artykuł 388 § 2 KC „Uprawnienia określone w § 1 wygasają z upływem lat trzech od dnia zawarcia umowy, a jeżeli stroną umowy jest konsument – z upływem lat sześciu”.
3. Artykuł 293 § 1 KC „Służebność gruntowa wygasa wskutek niewykonywania przez lat dziesięć”.

Innymi słowy – z mocy prawa tracisz po upływie określonego terminu końcowego uprawnienie i nic z tym nie zrobisz – nie przywrócisz terminu, nie przebłagasz krokodylimi łzami Sądu o jego uwzględnienie, bo byłeś nieprzytomny w śpiączce. W tym przypadku termin stanowi limit, demarkacyjną linię, jak śmierć limituje życie człowieka.

Instytucja dawności, która wiąże się z rzeczami zagubionymi i znalezionymi to przemilczenie. Zgodnie z artykułami 187 § 1 – § 3, znalazca rzeczy ruchomej, który zawiadomił osobę, która rzecz zgubiła o jej odnalezieniu i możliwości odbioru albo oddał rzecz znalezioną staroście, która następnie nie została przez osobę, która ją zgubiła, odebrana na wezwanie staroty w wyznaczonym terminie, staje się właścicielem rzeczy znalezionej po upływie: 1) dwóch lat jeżeli rzecz przechowywał albo 2) po jej odebraniu w terminie od starosty, po otrzymaniu od starosty wezwania. Nabycie własności ma charakter pierwotny, następujący bez żadnych obciążeń i praw osób trzecich (artykuł 187 § 3 KC), wskutek przemilczenia.

***

Przebrnęliśmy przez wszystkie instytucje „dawności”, zapożyczone od starożytnych Rzymian i wprowadzone do polskiego prawa cywilnego praktycznie w niezmienionym kształcie. Nigdy nie przestanie mnie fascynować i zaskakiwać geniusz jurystów rzymskich, którzy tak urządzili swój świat, że zarazem urządzili Naszą rzeczywistość przed prawie dwoma tysiącami lat, a i pewnie długo jeszcze nie powstanie nic lepszego (czytaj pozdrawiamy nieserdecznie utopijne teorie o własności wspólnej – komunizm). Proszę dbaj o swoje roszczenia, uprawnienia, pilnuj terminów i nie gub rzeczy, bo możesz się niemiło zaskoczyć, gdy stracisz własność wskutek swojego niedbalstwa, ignorancji, a może pecha, a jeżeli jesteś po drugiej stronie, pilnuj biegu czasu, bo nabycie własności czy przedawnienie nadchodzi z każdym dniem, jak słońce stopniowo rozjaśnia horyzont.

Jeżeli szukasz pomocy prawnej w sprawach dotyczących zasiedzenia własności, ochrony własności, przywrócenia naruszonej własności, odzyskania własności czy przedawnienia roszczeń – zapraszam do umówienia się na PORADĘ PRAWNĄ.